Η ευθύνη των μηχανών αναζήτησης (και κατ’επέκταση των aggregators, καθ’ότι και αυτοί τελούν παρόμοιο έργο) είναι ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον και επίμαχο θέμα που εδώ και αρκετό καιρό με απασχολεί και που όμως μέχρι σήμερα δεν είχα σχολιάσει μέσω του cosmix.org.
Η χθεσινή ανακοίνωση του Νίκου Δρανδάκη στο Nylon σχετικά με μια καταγγελία πιθανώς παράνομου περιεχομένου και απαίτηση αφαίρεσής του από το sync από τρίτο πρόσωπο επανέφερε στο προσκήνιο την υπόθεση του blogme.gr για πολύ κόσμο και αποτέλεσε την αφορμή που μάζεψα κάποιες σημειώσεις μου από πέρυσι και έγραψα αυτό το άρθρο.
Φαντάζομαι πως οι τακτικοί αναγνώστες του cosmix.org, έχουν ακουστά την υπόθεση του blogme.gr. Για όσους πιθανόν δεν την γνωρίζουν ακολουθεί μια σύνοψη: Η περίπτωση του blogme.gr είναι σχετικά γνωστή τόσο εντός όσο και εκτός της κοινότητας αυτών που παρακολουθούν, από κοντά ή μακριά, τα ελληνικά blogs. Προ περίπου ενάμιση έτους ο ιδιοκτήτης του blogme.gr, ενός εκ των ελληνικών aggregators, εναν δικτυακό τόπο δηλαδή που με αυτοματοποιημένο τρόπο συλλέγει και παραθέτει συνδέσμους σε δημοσιεύσεις από blogs, μηνύθηκε από άγνωστο (αργότερα έγινε γνωστή η ταυτότητα του μηνυτή — ήταν ο, σχετικά δημοφιλής σε χιλίαδες τηλεθεατές συμπολίτες μας τρίτης ηλικίας καθώς και αρκετούς άλλους αμφίβολης νοημοσύνης, βιβλιοπώλης/τηλεπωλητής/’μυθιστοριογράφος’ Δημοσθένης Λιακόπουλος) καθώς συμπεριελάμβανε στα blog που παρακολουθούσε ένα σατυρικό — προς το πρόσωπό του — blog.
Ίσως λόγω — των απαράδεκτων, — λαθών του εισαγγελέα σχετικά με τον τρόπο που διαχειρήστηκε την υπόθεση τότε (π.χ. την σύλληψη του κ.Τσιπρόπουλου και τη κατάσχεση του προσωπικού υπολογιστή του) καθώς και τη σειρά αναβολών που πήρε η δίκη έκτοτε, δημιουργήθηκε ένα ανάμεικτο κλίμα φόβου, ανασφάλειας και μετρημένης ελπίδας εντός και εκτός των ελληνικών blogs: μια καταδίκη του blogme.gr, όσο απίθανη κι αν αυτή ήταν, θα ήταν άλλωστε η πρώτη φορά που ελληνικός δικτυακός τόπος, και δη ουσιαστικά μια μηχανή συγκέντρωσης πληροφοριών από ελληνικά site (έστω blog για τους σχολαστικούς), αποτελούσε πιθανό αποδέκτη νομικών κυρώσεων για το έργο του.
Κι ενώ στην αρχή υπήρξε σωρεία αντιδράσεων, με όλες τις έννοιες της λέξεις, αφ’ενός η αναβολή μιας θεσμικά αποδεκτής απόφασης, αφ’ετέρου η πάροδος του χρόνου εξαφάνισε τις όποιες ανησυχίες, τουλάχιστον φαινομένικα.
Μέχρι εχθές. Ένας από τους μεγαλύτερους aggregators της ελλάδος, το sync.gr, αποτέλεσε παραλήπτη καταγγελίας (αρχικά ανώνυμης και ύστερα επώνυμης) από κάποια κυρία που θίχτηκε από δημοσιεύματα σε blogs που παρακολουθούσε το sync. Η καταγγελία, η — αρκετά επιπόλαιη αν και σε γενικές γραμμές ορθή — αντίδραση του Νίκου, αλλά και η πιθανή νεα νομική διαδικασία ανασύρουν εκ νέου το θέμα της νομικής ευθύνης (στα πλαίσια της ελληνικής νομοθεσίας) των κατόχων ενός δικτυακού τόπου που παραθέτει συνδέσμους σε άλλους τόπους με πιθανόν παράνομο περιεχόμενο.
Νομοθετικά είναι — τουλάχιστον — μια σαφώς μπερδεμένη κατάσταση. Η παράθεση συνδέσμου προς (πιθανόν) παράνομο περιεχόμενο είναι ενα ζήτημα που έχει απασχολήσει εταιρίες και οργανισμούς διεθνώς και δε περιορίζεται στην Ελλάδα. Στις περισσότερες χώρες υπάρχει (ή βρίσκεται σε αρχική φάση συγγραφής) νομοθεσία που διαχωρίζει τις περιπτώσεις μηχανών αναζήτησης και μη. Σε γενικές γραμμές η παράθεση συνδέσμου δεν τιμωρείται ούτε θεωρείται παράνομη, ακόμη κι αν ο σύνδεσμος καταλήγει σε ιστότοπο με πιθανόν παράνομο περιεχόμενο.
Στη περίπτωση μηχανών αναζήτησης (και κατ’επέκταση aggregators καθ’ότι πρακτικά αποτελούν παρόμοιους μηχανισμούς) το νομικό τοπίο αν και πιο σαφές, παραμένει νεφελώδες: στις ΗΠΑ έχει θεσπιστεί μια σχετικά εκτενής ‘νομοθετική ασπίδα’ που προστατεύει τις μηχανές αναζήτησης από νομικές κυρώσεις βάσει των ιστοτόπων στους οποίους παρέχουν συνδέσμους: το Communications Decency Act αλλά και το — κατα κανόνα απεχθές — DMCA και συγκεκριμένα τα τμήματα σχετικά με τα information Location Tools και τα Safe Harbor Provisions (sic) παρέχουν απόλυτη νομική προστασία στις μηχανές αναζήτησης, με ελάχιστες εξαιρέσεις (π.χ. παιδική πορνογραφία). Στην Ευρωπαϊκή Ένωση τα πράγματα είναι κάπως πιο πολύπλοκα. Η Οδηγία 2000/31/EC [PDF] έθεσε τις βάσεις σχετικά με την νομική εξασφάλιση των μηχανών αναζήτησης και ακολουθήθηκε από τη Πρώτη Αναφορά σχετικά με την εφαρμογή της στην Ευρωπαϊκή αγορά το 2003. Σε όλες τις περιπτώσεις η Ευρωπαϊκή Ένωση τείνει να προστατεύει της μηχανές αναζήτησης από νομικές κυρώσεις που απορρέουν από τη παροχή συνδέσμων σε πιθανώς παράνομο περιεχόμενο. Παραθέτω από την Αναφορά αυτή:
In addition to the matters dealt with by Articles 12-14, some Member States decided to provide for limitations on the liability of providers of hyperlinks and search engines. This was motivated by the wish to create incentives for investment and innovation and enhance the development of e-commerce by providing additional legal clarity for service providers. Whilst it was not considered necessary to cover hyperlinks and search engines in the Directive, the Commission has encouraged Member States to further develop legal security for internet intermediaries. It is encouraging that recent case-law in the Member States recognizes the importance of linking and search engines to the functioning of the internet. In general, this case-law appears to be in line with the Internal Market objective to ensure the provision of basic intermediary services, which promotes the development of the internet and e-commerce. Consequently, this case-law does not appear to give rise to any Internal Market concerns.
Παρ’όλα αυτά, και παρ’ότι αρκετά κράτη μέλη έχουν ήδη προβεί στην ενημέρωση της εθνικής τους νομοθεσίας, αποδεχόμενοι το ότι οι μηχανές αναζήτησης αποτελούν βασικό χαρακτηριστικό της λειτουργίας του διαδικτύου, της εύρεσης και διάδοσης της πληροφορίας ελεύθερα καθώς και πως η νομική προστασία τους είναι στο συμφέρον της κοινωνίας, υπάρχουν και αρκετές εξαιρέσεις όπου δεν υπάρχει σχετική εθνική νομοθεσία ή όπου το ζήτημα αφορά άλλες συναφείς υπηρεσίες (π.χ. η διαφημιστική υπηρεσία παράθεσης συνδέσμων AdWords της Google).
Πέραν το ζήτημα της νομικής διασφάλισης των μηχανών αναζήτησης, υπάρχουν ακόμη δυο συναφείς ουσιαστικές παράμετροι άξιες αναφοράς: πρώτον, το ζήτημα της υποχρέωσης (ή μη) της απομάκρυνσης συνδέσμων σε πιθανώς παράνομο περιεχομένο από μια μηχανή αναζήτησης (ή στη προκειμένη aggregator) μετά από επώνυμη καταγγελία τρίτων — κάτι που απασχολεί αρκετό κόσμο και αφορά κυρίως στο πως αυτός ο μηχανισμός θα μπορούσε να αποτελέσει μέθοδο κατάχρησης και λογοκρισίας των υπηρεσιών αυτών και δεύτερον το ζήτημα των Όρων Χρήσης οι οποίοι — στη μεγάλη πλειοψηφία τους — καθιστούν σαφές πως οι μηχανές αναζήτησης δεν ευθύνονται για το περιεχόμενο στο οποίο συνδέουν αλλά επιπλέον για την όποια ζημιά προκληθεί, άμεσα ή έμμεσα, από τη χρήση των υπηρεσιών που προσφέρουν. Η νομική σημασία των Όρων Χρήσης αυτών είναι αμφισβητίσιμη (καθ’ότι προφανώς δεν δύναται οι Όροι Χρήσης ενός δικτυακού τόπου να παραβαίνει τη νομοθεσία του κράτους στο οποίο φιλοξενείται) αλλά ταυτόχρονα κρίσιμης σημασίας, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις μικρότερων υπηρεσιών.
Είναι σαφές πως το διαδίκτυο, όντας σε μεγάλο βαθμό ένα ελεύθερο μέσο έκφρασης, θα αποτελέσει όχημα παράνομης δραστηριότητας, είτε με τη μορφή συκοφαντίας, παράβασης πνευματικών δικαιωμάτων κ.ο.κ. Η ανάγκη λογοδότησης αυτών που, στα πλαίσια του ισχύοντως νόμου, παρανομούν είναι δεδομένη και σεβαστή.
Είναι δεδομένο, σε πολλές χώρες συμπεριλαμβανομένων των θεσμικών οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, πως η νομική προστασία και ανεξαρτησία των μηχανών αναζήτησης καθώς και της παράθεσης συνδέσμων είναι βασική, μείζονος σημασίας για τη καλή λειτουργία του δικτύου. Τα θιγμένα πρόσωπα από την όποια παράνομη δημοσίευση στο διαδίκτυο δικαιούνται να αποτανθούν στις Αρχές σχετικά με την εξέυρεση των συγγραφέων των άρθρων αυτών. Σε περίπτωση όμως που αδυνατούν (ή δεν επιθυμούν, ίσως γιατί συνεπάγεται μεγαλύτερο κόστος ή δυσκολότερη γραφειοκρατικά διαδικασία) να τους εντοπίσουν, έχουν εξαντλήσει τις όποιες διαδικασίες τους επιτρέπει ο νόμος.
Η πρόσφατη καταγγελία κατα του Sync, όπως και αυτή κατά του blogme.gr προ 14 μηνών, αποτελούν σαφείς ενδείξεις μη-κατανόησης της λειτουργίας του δικτύου και της σημασίας αυτών των τύπων εργαλείων, τους λόγους για τους οποίους τους αξίζει η νομική προστασία και η αποποίηση ευθύνης για το περιεχόενο που παρέχουν. Δυστυχώς μέχρις ότου η ελληνική δικαιοσύνη, είτε αυτόβουλα είτε υποχρεωμένη βάσει των Διεθνών/Ευρωπαϊκών Συνθηκών που έχει υπογράψει η Ελλάδα, συνειδητοποιήσει και αποφανθεί ανάλογα, μέχρις ότου οι έλληνες νομοθέτες ενημερώσουν τη εθνική νομοθεσία ώστε να είναι σαφής και αδιαμφισβήτητη η προστασία της παροχής συνδέσμων στο διαδίκτυο, τόσο σε μηχανές αναζήτησης όσο και γενικότερα, η αίσθηση της ανασφάλειας και τα φαινόμενα καταγγελιών και απειλών όπως οι περιπτώσεις blogme.gr και sync.gr θα εξακολουθούν, επιβαρύνωντας κι άλλο την ήδη ατροφική ψηφιακή οικονομία και πολιτισμό της χώρας. Θα συνεχίσουν δηλαδή κάποιοι, ίσως απεγνωσμένοι πλην όμως αδαείς σχετικά με τη φύση του διαδικτύου, να θεωρούν τους aggregators, τις μηχανές αναζήτησης και πιθανόν άλλους δικτυακούς τόπους που επιχειρούν να παρέχουν διαδικτυακές υπηρεσίες, εύκολους ‘στόχους’, μη μπορώντας να κυνηγήσουν τους πραγματικούς υπεύθυνους για την όποια νομικά επίμαχη δημοσίευση.
Ο Αστέρης Μασούρας έγραψε ένα αρκετά ενδιαφέρον άρθρο στο οποίο περιγράφει τις ιδέες του σχετικά με την ανάγκη θέσπισης ενός νομικού σχήματος με σκοπό τη προστασία της διαδικτυακής έκφρασης, μια ίσως ιδιαίτερα καλή λύση, τόσο βραχυπρόθεσμα (ελλείψει σαφούς νομοθετικής κάλυψης του θέματος από την ελληνική νομοθεσία) όσο και μεσοπρόθεσμα ως μικρογραφία του EFF στην Ελλάδα. (Την ιδέα αυτή είχε εκφράσει παλαιότερα και ο Παναγιώτης Βρυώνης).